Hoofdstuk 5: Verbouw en nieuwbouw

1. Inleiding

Aan verbouw- en nieuwbouwprojecten binnen de eigen organisatie gaat een proces van voorbereiding vooraf. De voorbereidingsfases voor deze projecten zijn bij uitstek geschikt om pro-actief te zorgen voor een veilige en gezonde werkplek in de toekomstige werkomgeving. Daarnaast moeten vóór aanvang van de bouwactiviteiten (preventief) veiligheids- en overlastbeperkende maatregelen getroffen worden om de arbeidsrisico’s in de omgeving van de bouwactiviteiten te beheersen. Proactieve en preventieve maatregelen zijn vaak doeltreffender, werken kosten- en tijdsbesparend en verlagen de arbeidsrisico’s.

Het doel van dit hoofdstuk is tweeledig.
A.Veiligheid en gezondheid aan gebouw en inrichting

Bij alle fasen van het bouw- of renovatieproces (te beginnen bij het Programma van Eisen) zorgen dat, met de indeling van het toekomstige gebouw, de gebouwtechnische voorzieningen en de inrichting van werkruimten, rekening wordt gehouden met veiligheid, gezondheid en welzijn van de medewerkers.

B.  Veiligheid tijdens de bouwwerkzaamheden

In de directe omgeving van de bouwwerkzaamheden zorgen voor een veilige situatie met zo weinig mogelijk overlast voor eigen medewerkers.

Wettelijke verplichtingen

De technische (veiligheids)eisen voor gebouwen zijn beschreven in het Bouwbesluit. Organisatorische verplichtingen staan in de Arbowet. In de bijlagen van diverse wetgeving wordt verwezen naar normen die vaak gebruikt worden bij ver- en nieuwbouw. Bij het bepalen van maatregelen voor het verbeteren van de veiligheid en gezondheid (tijdens de bouw én in de gebruiksfase) geldt altijd de arbeidshygiënische strategie: eerst bij de bron aanpakken. Als dit niet mogelijk is hebben collectieve voorzieningen (technische en organisatorische maat-regelen) voorrang boven persoonlijke bescherming(smiddelen).

2. Risico’s

Veiligheid en gezondheid aan gebouw en inrichting
Helaas komt het regelmatig voor dat in de aanloop van nieuw- en verbouw projecten de arbeidsomstandigheden niet de aandacht krijgen die het verdient. Er wordt voornamelijk gekeken naar het architectonisch ontwerp en in mindere mate naar de omstandigheden waar men uiteindelijk in moet werken.
Onderwerpen die aandacht vragen voor arbeidsomstandigheden zijn onder andere:

• binnenklimaat, daglicht, kunstlicht, zonlicht, inrichtingsmaterialen;
• werkprocessen met bijbehorende looproutes;
• inrichting (specifieke) werkruimten, ergonomie;
• brandveiligheid, vluchtwegen, nooduitgangen, alarmering;
• geluidsisolatie tussen (werk)ruimten en van buiten;
• ook milieuaspecten (verbruik energie, water) en duurzaam bouwen kunnen meegenomen worden.

Voor specifieke werkruimten worden uiteraard specifieke eisen gesteld.
Deze eisen zijn niet altijd bekend bij architecten. Veelal komen pas na ingebruikname van de werkruimten onveilige, ongezonde of onprettige situaties aan het licht. Dit betekent dat er achteraf nog aanpassingen gedaan moeten worden.
De risico’s zijn dan:

• onveilige werksituatie vanaf in gebruikname;
• klachten van de werknemers, onprettige sfeer;
• geen of onvoldoende veiligheidsvoorzieningen voor onderhoud;
• gebruiksongemak, bijvoorbeeld geen (goede) voorzieningen voor rolstoelgebruikers;
• meer kosten voor aanpassingen gebouw of meubilair achteraf;
• vertraagde ingebruikname, bijvoorbeeld het niet afgeven van een (gebruiks)vergunning;
• kans op een blijvende niet-optimale situatie.

Veiligheid tijdens de bouwwerkzaamheden

Verbouw- (en soms ook nieuwbouw)activiteiten geven veelal verschillende vormen van gevaar of overlast naar de omgeving van de bouwplaats:

• lawaai, trillingen, tocht en temperatuursverschillen geven vermindering van concentratie en productiviteit;
• stank en vrijkomende stoffen kunnen klachten en (serieuze) gezondheidsproblemen veroorzaken;
• voor aanwezigen in het gebouw moeten aanvullende extra beschermingsmaatregelen genomen worden;
• als tijdelijk de vluchtwegen en blusmiddelen niet functioneren is er een verhoogd risico in geval van een calamiteit (bovendien geven bouwactiviteiten een verhoogd risico voor calamiteiten);
• vallende bouwmaterialen en opslag van materialen in loopgangen zijn een verhoogd risico voor medewerker en bouwers;
• tijdelijke verhuizing (‘inschikken’ bij collega’s) is veelal irritatiegevoelig. Ook dit geeft een lagere productiviteit en extra veiligheidsrisico’s.
• In al deze gevallen, dus met de gebruikers aanwezig in het gebouw, kunnen werkzaamheden in de bouw pas door gaan als er voldoende
  maatregelen getroffen zijn om overlast te beperken en de veiligheid te borgen.

Wat kunnen we zoal doen en waar moet op gelet worden?

De opdrachtgever dient tijdens alle fasen van het ver- of nieuwbouwproject te zorgen voor deskundige inbreng, een goede communicatie met de medewerkers en het tijdig treffen van de juiste technische maatregelen. Zie figuur 1 en de uitleg van de taken en maatregelen.
Zoals bij de inleiding is beschreven is het doel van dit hoofdstuk om tijdens de ver- en nieuwbouwwerkzaamheden overlast en gevaarlijke situaties te voorkomen. Daarnaast met als doel om het beoogde bouwwerk geheel op te leveren volgens de vigerende wet en regelgeving, om te komen tot een veilige en gezonde werkomgeving.

figuur 1

Inbreng arbofunctionaris

De taak van de arbofunctionaris is om in alle stadia van de bouw/verbouw plannen te beoordelen, te beginnen bij het Programma van Eisen. De opdrachtgever moet dan ook de arbofunctionaris vroegtijdig betrekken bij de plannen. Het vooraf adviseren en beoordelen van het Programma van Eisen heeft verreweg de voorkeur boven het corrigerende werk achteraf.

Communicatie en voorlichting

Wanneer de toekomstige gebruikers (vertegenwoordiging van) betrokken worden bij de inrichting van ‘hun’ werkplek en de plannen voor het bouwproces, kunnen tijdig onpraktische en onveilige situaties worden ontdekt en opgelost. Bovendien groeien de medewerkers mee met de nieuwe werkomgeving. Informatieverstrekking vóór aanvang van de bouwactiviteiten aan de medewerkers vermindert de overlast. Zij kunnen aangeven welk overlast niet acceptabel is en, indien nodig, zelf aanvullende maatregelen nemen om de hinder te vermijden. Ook is de overlast beter te accepteren als men weet waarvoor de werkzaamheden nodig zijn en weet dat alle mogelijke maatregelen genomen zijn. Een bij de bouw betrokken coördinator kan een rol vervullen bij de voorlichting van de getroffen maatregelen, c.q. de beoogde uitvoering en communicatie tussen de betrokken partijen.

Technische maatregelen voor veiligheid en gezondheid bij ver- en nieuwbouw

Door in alle fasen van een verbouw- of nieuwbouwproject veiligheid en gezondheid mee te nemen bij het vaststellen van de plannen, worden veel problemen tijdig aangepakt. Zowel gebouw-technische – als inrichtingseisen zijn van belang. De onderwerpen op hoofdlijnen zijn:

• veiligheid;
• gezondheid;
• voorzieningen onderhoud;
• toegankelijkheid, bereikbaarheid;
• milieu.

Technische maatregelen voor overlastbeperking tijdens de bouw

De overlast is het eenvoudigst te beperken door van tevoren de activiteiten door te nemen op veiligheid en gezondheid voor zowel de gebruikers als de bouwers. De onderwerpen op hoofdlijnen zijn:

• veilige looproutes, vluchtwegen, aanpassing BHV-organisatie;
• overlast van stank (uitlaatgassen en oplosmiddelen), stof, vocht, geluid, trillingen;
• bekendheid met aanwezigheid van asbest;
• planning van tijdelijke inhuizing medewerkers.

3. Oplossingen

Inbreng arbofunctionaris

• De arbofunctionaris dient voor arbeidsomstandigheden gesprekspartner te zijn bij de ontwikkeling en uitvoering van de plannen van de opdrachtgever en later met de uitvoerende partij.
• De arbofunctionaris beoordeelt de plannen in het ‘Programma van Eisen’ en schrijft een dwingend/ bindend advies zodat deze ingebracht wordt in het ‘voorlopig’ en later in het ‘definitieve plan’.

Communicatie en voorlichting
Stel in de eigen organisatie een contactpersoon aan voor de informatievoorziening richting de werknemers. Deze kan tevens de klachten opnemen en voor oplossingen zorgen.

Technische maatregelen voor veiligheid en gezondheid bij verbouw en nieuwbouw
Neem met de opdrachtgever, opdrachtnemer en/of uitvoerende partij in alle fasen van de bouw de plannen door op het gebied van veiligheid en gezondheid. Gebruik hiervoor de checklist (bijlage 1, pag. 74). Schakel bij het bepalen van de risico’s en het nemen van veiligheids- en gezondheids-maatregelen ook bij alle fasen de arbofunctionaris in voor hulp en advies. Indien de deskundigheid te kort schiet, schakel ook kerndeskundigen in zoals een arbeidshygiënist of veiligheidskundige (van de eigen arbodienst). De verschillende fasen van de bouw vragen verschillende acties:

• Programma van Eisen (PvE):
  – Bepaal de doelen van de werkruimtes en daarbij behorende loop- en transportroutes;
  – Voer samen met de arbofunctionaris een risico-inventarisatie uit met behulp van de
  checklist en stel een lijst met maatregelen op om de risico’s te verminderen.
• Ontwerpfase:
  – Voer de voorgenomen maatregelen door in het ontwerp. Indien maatregelen niet worden
  doorgevoerd, wordt dit doorgegeven aan de arbofunctionaris. Deze beoordeelt of het
  risico acceptabel is. Tijdens het ontwerp wordt een start gemaakt met het opstellen van een
  Veiligheids- en Gezondheidsplan (zie bijlage 3 van dit hoofdstuk);
  – Daarnaast kan opnieuw gekeken worden of alle punten voldoen aan de eisen en wensen voor
  arbeidsomstandigheden en milieu.
• Bestekfase:
  – Beoordeel het bestek of alle genoemde zaken in het PvE zijn opgenomen volgens de
  doelstelling;
  – Beoordeel het bestek op mogelijke consequenties in de gebruiksfase (gebruik en
  onderhoud). Denk bijvoorbeeld aan materiaalkeuze (bijvoorbeeld emissiearme en goed
  te reinigen inrichtingsmaterialen) en ergonomie;
  – Geef voorlichting aan de medewerkers over de inrichting van hun werkplek.
• Realisatiefase:
  – In deze fase worden de contracten getoetst op veiligheid en gezondheid voor de bouwers en
  medewerkers. Het V&G-plan uit de ontwerpfase (bijlage 3 van dit hoofdstuk) bevat een Risico-
  Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) en een lijst met risicoreducerende maatregelen die
  getroffen worden. Het contract bevat ook afspraken over het verminderen van de te
  verwachten overlast. Zie hieronder voor het beperken van de overlast.
• Gebruiksfase:
  – Voer zodra de verhuizing voltooid is, een RI&E uit van de nieuwe werksituatie. Betrek de
  arbo-functionaris hierbij. Deze RI&E dient getoetst te worden door een gecertificeerd
  deskundige (bijvoorbeeld van de arbodienst).

Technische maatregelen voor overlastbeperking tijdens de bouw

• Neem in het contract maatregelen op om de overlast voor medewerker en omgeving te beperken. Gebruik hierbij de checklist uit bijlage 2 van dit hoofdstuk. Vraag hierbij advies aan de arbofunctionaris.
• Communiceer voor de veiligheidsmaatregelen met de (arbo)coördinator van de opdrachtnemer.
• Veiligheid van de bouwers en doorwerkende medewerkers mogen elkaar niet tegenwerken.

4. Wet- en regelgeving

Nederlandse richtlijnen
Arbowet
• Artikel 3 Arbobeleid
• Artikel 5 Inventarisatie en evaluatie van risico’s
• Artikel 10 Voorkomen van gevaar voor derden
• Artikel 15 Deskundige bijstand op het gebied van bedrijfshulpverlening
• Artikel 19 Samenwerking verschillende werkgevers.
Arbobesluit
• Artikel 2.5c Interne noodplan
• Artikel 2.5e Deskundige bijstand
• Artikel 2.23 t/m Artikel 2.31: Bouwproces (w.o. V&G-plan)
• Artikel 3.4 Elektrische installaties
• Artikel 3.5g Gevaar voor verstikking, bedwelming, vergiftiging of brand
• Artikel 3.6 Vluchtwegen en nooduitgangen
• Artikel 3.7 Veilig gebruik van vluchtwegen en nooduitgangen
• Artikel 3.8 Brandmeldingen en brandbestrijding
• Artikel 3.9 Noodverlichting
• Artikel 3.11 Vloeren, muren en plafonds van arbeidsplaatsen
• Artikel 3.25 Eerstehulpposten
• Artikel 3.27 Algemene vereisten
• Artikel 6.1 Temperatuur
• Artikel 6.2 Luchtverversing
• Artikel 6.3 Daglicht en kunstlicht
• Artikel 6.8 Lawaai, maatregelen ter voorkoming of beperking van de blootstelling bouwproces.

Noot:
Hierboven zijn alleen de eisen voor arbeidsomstandigheden genoemd. In het Bouwbesluit zijn voor alle soorten gebouwen eisen voor veiligheid opgenomen. Daarnaast kunnen er bijvoorbeeld de milieuvergunning en het Gebruiksbesluit van toepassing zijn. Het is niet mogelijk om alle wet- en regelgeving te benoemen in deze catalogus.